W przypadku, gdy między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia każdy z nich może wystąpić do sądu o orzeczenie separacji. Zasadą jest, że orzeczenie separacji ma takie same skutki jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba że coś innego wynika z ustawy (art. 61(4) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Należy przy tym zauważyć, że chodzi tu nie tylko o skutki rozwodu uregulowane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, a więc skutki w stosunkach między małżonkami, czy małżonkami i ich dziećmi, ale także o te, na które wskazują inne przepisy, i które dotyczą innych aspektów życia (np. możliwość ubiegania się o zasiłek pogrzebowy, skutki zawarcia umowy najmu lokalu przez jednego z małżonków, czy bieg terminu przedawnienia wzajemnych roszczeń małżonków).
Jak wskazał Sąd Najwyższy (uchwała z 17 stycznia 2012 r., I UZP 8/11) skutki orzeczenia separacji można podzielić na:
- skutki właściwe dla orzeczenia rozwodu
- skutki właściwe dla trwania małżeństwa
- skutki pośrednie, charakterystyczne dla separacji
Orzeczenie separacji utrzymuje konsekwencje zawarcia i pozostawania w związku małżeńskim przede wszystkim w dwóch aspektach, tj. braku możliwości zawarcia nowego małżeństwa oraz braku możliwości powrotu do nazwiska noszonego przed zawarciem małżeństwa. Separacja nie rozwiązuje małżeństwa w konsekwencji nie jest dopuszczalne zawarcie nowego małżeństwa przez osobę będącą w separacji. Podobnie wygląda kwestia powrotu do wcześniejszego nazwiska, możliwość taką ma dopiero małżonek rozwiedziony. Po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego może on w ciągu trzech miesięcy złożyć oświadczenie przed kierownikiem stanu cywilnego lub przed konsulem o powrocie do nazwiska noszonego przed zawarciem małżeństwa. Ewentualna próba powrotu do wcześniejszego nazwiska przez małżonka będącego w separacji jest możliwa jedynie w drodze administracyjnej. Jednakże tutaj zgodnie z art. 9 ustawy z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska, zmiany nazwiska można dokonać wyłącznie z ważnych powodów. W związku z tym skuteczność wniosku będzie zależeć od tego, czy separacja (i konkretne okoliczności z nią związane) zostanie uznana przez organ administracyjny za ważny powód.
Orzeczenie separacji ma natomiast wpływ na wzajemne prawa i obowiązki małżonków określone w art. 23-28 k.r.o. Mowa tu m.in. o: obowiązku wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy, wierności, współdziałania dla dobra założonej rodziny, czy obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny. Powyższe obowiązki zostały wobec małżonków w separacji ograniczone do obowiązku wzajemnej pomocy. Zgodnie z art. 614 § 3 k.r.o. „Jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy”. Wzajemna pomoc dotyczy nie tylko sfery materialnej, ale także osobistych starań. Małżonkowie pomimo separacji mają obowiązek do wzajemnego wsparcia moralnego, psychicznego, wzajemnej opieki w przypadku choroby, pomocy w codziennych czynnościach (np. przygotowanie posiłku, zrobienie zakupów), jeżeli przemawiają za tym względy słuszności.
Małżonek pozostający w separacji może zostać zobowiązany do dostarczania środków utrzymania drugiemu z małżonków (a więc do płacenia na jego rzecz alimentów) na takich samych zasadach, jak w przypadku małżonków rozwiedzionych. A więc:
- małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (tj. oboje małżonkowie zostali uznani za winnych rozkładu pożycia albo orzeczenie o separacji zostało wydane na zgodny wniosek małżonków, a co za tym idzie sąd nie orzekał o winie rozkładu pożycia), może żądać do drugiego małżonka dostarczania środków utrzymania, jeżeli znajduje się w niedostatku
- małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia może żądać od drugiego małżonka (jeżeli ten został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia) przyczyniania się do zaspokajania w odpowiednim zakresie jego usprawiedliwionych potrzeb. Z żądaniem może wystąpić także wtedy, gdy nie znajduje się w niedostatku – wystarczy, że orzeczenie separacji spowodowało istotne pogorszenie jego sytuacji materialnej.
Należy przy tym zauważyć, że w przeciwieństwie do obowiązku alimentacyjnego małżonków rozwiedzionych, w przypadku separacji obowiązek alimentacyjny nie jest ograniczony czasowo, a zatem nie wygasa z upływem pięciu lat od orzeczenia separacji – z roszczeniem o alimenty można wystąpić bez względu na to, jak długo małżonkowie są w separacji.
Orzeczenie separacji niesie również konsekwencje w sposobach ustalenia pochodzenia dziecka. Polskie prawo zna trzy sposoby ustalenia ojcostwa: poprzez uznanie ojcostwa, sądowe ustalenie ojcostwa bądź w związku z istnieniem domniemania pochodzenia dziecka z małżeństwa. Jeżeli dziecko urodzi się po 300 dniu od orzeczenia separacji wspomniane domniemanie nie będzie miało zastosowania. A zatem ustalenie ojcostwa może nastąpić wtedy wyłącznie przez uznanie ojcostwa bądź przez sądowe ustalenie ojcostwa.
Jak była mowa na wstępie, konsekwencje orzeczenia separacji rozciągają się także poza przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Dla przykładu:
- małżonek będący w separacji nie dziedziczy ustawowo po zmarłym współmałżonku,
- małżonkowi będącemu w separacji nie przysługuje prawo do zachowku po zmarłym współmałżonku,
- od momentu orzeczenia separacji biegną terminy przedawnienia wzajemnych roszczeń małżonków (które nie biegną bądź są zawieszone w trakcie trwania małżeństwa).
