Zgodnie z art. 483 § 1 k.c. strony mogą zastrzec w umowie karę umowną z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Przepis ten ma charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza że strony w drodze porozumienia nie mogą rozszerzyć stosowania kary umownej także co do zobowiązań pieniężnych. W związku z tym należy pamiętać, że postanowienie zastrzegające karę umowną z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego będzie nieważne. Niestety, rozróżnienie zobowiązania pieniężnego od niepieniężnego jedynie pozornie nie budzi żadnych wątpliwości.
W praktyce pojawiają się wątpliwości m.in. co do możliwości zastrzegania kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy. Strony w umowie mogą wskazać sytuacje, w których druga strona będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Wśród tych przypadków może być zarówno niewykonanie określonych zobowiązań niepieniężnych, jak i niewykonanie zobowiązań pieniężnych (np. opóźnienie w zapłacie wynagrodzenia powyżej 14 dni). Wraz z odstąpieniem do umowy strony zazwyczaj zastrzegają karę umowną płatną na rzecz strony odstępującej. W związku z tym pojawia się pytanie, czy dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania (zwłoki w spełnieniu) przez jedną z jej stron zobowiązania o charakterze pieniężnym?
W orzecznictwie prezentowane były dotychczas różne stanowiska. W uchwale z dnia 20 listopada 2019 r. (III CZP 3/19) Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów uznał, że „Nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym”. Zgodnie z ww. orzeczeniem zastrzeżenie kary umownej w takim przypadku jest nieważne. Jeśli więc jedna ze stron odstąpi od umowy w związku z niewykonaniem przez drugą stronę zobowiązania pieniężnego, to nie może ona żądać skutecznie zapłaty kary umownej z tego tytułu. Powyższe stanowisko zostało potwierdzone m.in. w wyroku SN z dnia 17 stycznia 2020 r. (IV CSK 579/17).
Wątpliwości, co do możliwości zastrzegania kary umownej, pojawiły się również na gruncie prawa zamówień publicznych. Zgodnie z art. 143d ust. 1 pkt 7 p.z.p.* umowa o roboty budowlane zawierać powinna w szczególności postanowienia dotyczące wysokości kar umownych z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom. Sąd Okręgowy w Białymstoku rozpoznając jedną ze spraw powziął wątpliwości, czy ważne jest zastrzeżenie kary umownej na podstawie wyżej wskazanego przepisu, skoro zgodnie z art. 483 § 1 k.c. kara umowna może być zastrzeżona wyłącznie z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. W dniu 30 czerwca 2020 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę, zgodnie z którą: „Artykuł 483 § 1 KC nie wyłącza dopuszczalności zastrzeżenia kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom, o której mowa w art. 143d ust. 1 pkt 7 lit. a ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 907 ze zm.)” (III CZP 67/19).
Na ten moment nie ma jeszcze pisemnego uzasadnienia ww. uchwały, natomiast warto zwrócić uwag, na to, w jaki sposób takie stanowisko jest uzasadniane w doktrynie. Podkreśla się, że zobowiązanie pieniężne w tym przypadku ma być spełnione przez wykonawcę na rzecz podwykonawcy. W związku z tym nie dotyczy ono inwestora. Wykonawca daje wyłącznie zapewnienie inwestorowi, że zapłaci wynagrodzenie podwykonawcy, co samo w sobie nie jest w doktrynie uznawane z zobowiązanie pieniężne**.
*ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1843)
** Art. 483 KC red. Załucki 2020, wyd. 2/Szanciło, Legalis.
