Darowizna jest szczególną umową, bowiem na jej podstawie darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Pewnego rodzaju moralnym ekwiwalentem świadczenia darczyńcy jest wdzięczność obdarowanego. Z tego względu przepisy przewidują możliwość odwołania darowizny w przypadku rażącej niewdzięczności obdarowanego. Co to oznacza w praktyce i kiedy można uznać, że mamy do czynienia z „rażącą niewdzięcznością”?
Na początku należy podkreślić, że każdy przypadek powinien być rozpatrywany indywidualnie, mając na uwadze m.in. okoliczności w jakich została zawarta umowa darowizny oraz przyczyny „niewdzięcznego” zachowania obdarowanego. Zachowanie obdarowanego powinno być ocenione z obiektywnego punktu widzenia. Nie wystarczy więc jedynie subiektywne przekonanie darczyńcy o niewdzięczności obdarowanego. Pod uwagę należy brać przede wszystkim ogólnie przyjęte w społeczeństwie reguły postępowania. Ponadto ocenie powinny podlegać również przyczyny zachowania obdarowanego, w tym zachowanie darczyńcy. Nie będzie bowiem możliwe uznanie zachowania obdarowanego za rażąco niewdzięczne, jeśli kłótnie, napady złości były impulsywne i spowodowane zachowaniem darczyńcy (przez niego sprowokowane).
Odwołanie darowizny będzie możliwe wyłącznie wtedy, gdy niewdzięczność obdarowanego jest rażąca, czyli rzucająca się w oczy, bezdyskusyjna, oczywista. O rażącej niewdzięczności możemy mówić więc wtedy, gdy obdarowany umyślnie zachowuje się w określony sposób, świadomie zmierza do wyrządzenia krzywdy lub szkody majątkowej. Powodem odwołania darowizny nie mogą być kłótnie, czy inne zachowania, które nie wykraczają poza zwykłe życiowe (rodzinne)konflikty. Ponadto zachowanie obdarowanego musi być skierowane bezpośrednio wobec darczyńcy a nie wobec osoby trzeciej. Wyjątkiem będzie sytuacja, kiedy działanie (zaniechanie) obdarowanego skierowane wobec osoby trzeciej wpływa bezpośrednio na darczyńcę.
Tytułem przykładu w orzecznictwie za zachowanie rażąco niewdzięczne uznaje się:
- przestępstwo popełnione przeciwko darczyńcy,
- odmowę pomocy darczyńcy będącemu w chorobie lub w podeszłym wieku,
- rozpowszechnianie uwłaczających informacji o darczyńcy,
- pozostawienie darczyńcy bez koniecznej pomocy (mimo, że zobowiązanymi do alimentacji na podstawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w pierwszej kolejności były inne osoby niż obdarowany).
Przyczyną uzasadniającą odwołanie darowizny nie może natomiast być postępowanie obdarowanego z przedmiotem darowizny w sposób niezgodny z oczekiwaniami darczyńcy. Dotyczy to także sytuacji, gdy obdarowany nie dba o darowaną rzecz, nie podejmuje działań niezbędnych do utrzymania jej w odpowiednim stanie. Zachowanie takie nie ma bowiem bezpośredniego wpływu na darczyńcę. Ponadto z chwilą nabycia prawa własności obdarowany jest jedynym dysponentem rzeczy będącej przedmiotem darowizny, w związku z tym może nią swobodnie (według swojej woli) dysponować, nawet jeśli wpływa to negatywnie na stan darowanej mu rzeczy (wyrok SN z dnia 2 grudnia 2005 r., II CK 265/05).
Za rażącą niewdzięczność nie zawsze (tj. nie wobec każdego darczyńcy) będzie również uznawana niewierność małżeńska. W przypadku zdrady bezpośrednio pokrzywdzonym jest drugi z małżonków. Wobec powyższego na zdradę jako zachowanie rażąco niewdzięczne nie będą mogli powołać się np. teściowie, którzy w drodze umowy darowizny podarowali obu małżonkom nieruchomość (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2012 r., V CSK 179/11).
